Het effect van de omgeving
“De wereld wordt steeds slimmer”, zo staat op de website van Saxion. En: “Daarom bereiden wij onze studenten op diverse manieren voor op hun toekomstige rol in deze dynamische samenleving”.
Een belangrijke taak voor mij als docent, want hoe wordt de samenleving ervaren door de studenten? En in hoeverre speelt ‘omgeving’ hierbij een rol?
Sociale verbondenheid
Sinds september geef ik les aan Toegepast Psychologen in opleiding bij Saxion in Deventer. Op de opleiding wordt er alles aan gedaan om het gevoel van sociale verbondenheid in het eerste jaar te creëren. Een gevoel van sociale verbondenheid (de verbondenheid met de omgeving) zou volgens de zelfbeschikkingstheorie van Ryan en Deci [i] de motivatie vergroten. Er wordt daar dan ook in geïnvesteerd. Slb’ers worden geschoold en begeleid tijdens de lessen is er aandacht voor het emotioneel welbevinden en een goed klimaat in de groep. Studenten moeten zich vrij voelen om vragen te stellen en niet bang zijn om fouten te maken.
De leeromgeving waarin studenten de wereld gaan ontdekken door te 'doen' mag ik als docent faciliteren.
Afgeschermd van de wereld
Ik zie dat studenten die ik lesgeef in de voltijd opleiding het eerste jaar meestal nog bij hun ouders wonen. Soms hebben ze nog niet geleerd om eigen keuzes te maken omdat ze nog in een veilige en zeer beschermde context wonen, zoals in een dorp waar de boze buitenwereld ver weg is. Voor deze studenten kan de wereld indrukwekkend zijn. Ze ontberen de sociale skills of autonomie om in de wereld te leren functioneren. De leeromgeving waarin studenten de wereld gaan ontdekken door te ‘doen’ mag ik als docent faciliteren.
Beïnvloedingen van ons gedrag
Het is ingewikkeld. De omgeving van vandaag de dag is breed en kan ver strekken. MeToo, Black Lives Matter, de razendsnelle ontwikkelingen binnen de technologie en de ontwikkelingen en kijk op het klimaat. Ze beïnvloeden ons gedrag en onze ervaring.
Factoren die meespelen
Heel veel factoren in de externe omgeving van een individu kunnen gedrag of motivatie verklaren heb ik ooit geleerd. In de directe werkomgeving van mensen, denk aan de rol van leidinggevenden en collega’s. Ook spelen factoren buiten de organisatie een grote rol, zoals een cultuur. Deze is in het oosten van Nederland wezenlijk anders dan in de randstad. Mijn werkend leven dat zich dus verplaatste van de randstad naar het oosten van het land riep dan ook vragen bij mij op. Want hoe worden gender, etniciteit en geaardheid in de omgeving buiten de randstad gezien? En hoe beïnvloedt dat het welzijn van studenten?
Ik leer mijn studenten dat er altijd een omgeving is die bepalend is voor de manier waarop we die wereld om ons heen zien en verklaren.
Onbewust gedrag
We denken vaak dat gedrag rationeel is, maar een deel van ons gedrag verloopt onbewust. Een mooi voorbeeld, in Stockholm werd een trap omgebouwd tot een piano [ii]. Sindsdien is het gebruik van de trap in plaats van de roltrap met meer dan 60% toegenomen. Een goede inrichting van de omgeving draagt dus bij aan gedragsverandering.
Ik leer mijn studenten dat er altijd een omgeving is die bepalend is voor de manier waarop we de wereld om ons heen zien en verklaren. Maar ook de manier waarop de wereld ons ziet en verklaart. Ik geloof dan ook vanuit mijn ervaring met geestelijke gezondheidszorg dat we, als we gedrag willen beïnvloeden, we de leefomgeving daarbij moeten betrekken.
Omgevingsfactoren
Psychiaters en psychologen richten zich soms uitsluitend op het individu en de persoonlijkheid. Vanuit het medische model en de biologische psychologie ligt dan de nadruk op stoornissen en symptomen. In het psychologieboek waaruit ik les geef staat (ik citeer) “de ervaring van subjectief welbevinden lijkt voornamelijk te berusten op bepaalde psychologische kenmerken en processen”[iii].
Maar dat lijkt me een beperkte kijk op menselijk gedrag. De toeslagenaffaire die we recent mochten meemaken is een zeer bitter voorbeeld van hoe omgevingsfactoren invloed kunnen hebben op mentale gezondheid. En zo zijn er vandaag veel meer (vaak ook bittere) voorbeelden te benoemen.
Aanpassingen in een omgeving kunnen grote gevolgen hebben voor gedrag en welbevinden. In alle eenvoud neem ik mijn eigen leven als voorbeeld. Ik ben pas geleden verhuist naar het oosten van het land en dat heeft effect. De omgeving die ik hier in het oosten vindt voedt mijn gewoontes, waardoor ik meer wandel en buiten ben. De natuur heeft op mij een heilzame invloed en ik weet inmiddels dat ik niet zonder stilte kan. Zo wordt mijn subjectieve welbevinden beïnvloed door mijn omstandigheden.
De omgeving betrekken
Laten we als docenten die omgeving steeds weer betrekken. Om straks professionals af te leveren die niet te hoge verwachtingen hebben van interventies die gaan over introspectie of beïnvloeding van de persoonlijkheid of die slechts gebaseerd zijn op theorieën uit de biologische psychologie. Samen kijken en onderzoeken hoe we werk, relaties, financiën en gezondheid van iemand met mentale gezondheidsproblematiek kunnen beïnvloeden. Dit om de relatie met die omgeving te verbeteren en daarmee de mentale gezondheid (en dus het subjectieve welbevinden).
[i] E. Deci – R. Ryan, Overview of Self-Determination Theory: An Organismic Dialectical Perspective, in Handbook of Self-Determination Research”, pp. 3-34, Rochester, 2002.
[ii] De pianotrap in Zweden: YouTube filmpje
[iii] Philip Zimbardo, Robert Johnson, Vivian McCann, Psychologie een inleiding, Pearson, p. 637 Amsterdam, 2022